Етістік түрлері

● Құрамына қарай:
Дара
Мысалы: сөйле, жаз, әкел.
Күрделі
Мысалы: бара жатыр, сатып алды.
● Тұлғасына қарай:
Негізгі
Мысалы: кел, бар, айт.
Туынды
Мысалы: амандас, ойнайды.
● Мағынасына қарай:
Болымды
Мысалы: бар, кел, жаз.
Болымсыз
Мысалы: оқымайды, айтпайды.
Салт
Мысалы: тұрады, ойлайды.
Сабақты
Мысалы: оқыды, көремін.
● Етістік шақтары:
Ж.Ж. – Жіктік жалғау
Т.Ж. – Тәуелдік жалғау
Осы шақ
○ нақ (Түбір + а, е, й, ып, іп, п + жатыр/отыр/жүр/тұр) + Ж.Ж.
Мысалы: оқып жатырмын, бара жатыр.
○ ауыспалы (Түбір + а, е, й) + Ж.Ж.
Мысалы: отырамын.
Келер шақ
○ болжалды (Түбір + ар, ер, р) + Ж.Ж.
Мысалы: барармын.
○ мақсатты (Түбір + мақ/мек, бақ/бек, пақ/пек + шы/ші) + Ж.Ж.
Мысалы: көрмекшімін.
○ ауыспалы (Түбір + а, е, й) + Ж.Ж.
Мысалы: орындаймыз.
Өткен шақ
○ жедел (Түбір + ды/ді, ты/ті) + Ж.Ж.
Мысалы: жақсы көрдім.
○ бұрынғы (Түбір + ған/ген, қан/кен, ып, іп, п) + Ж.Ж.
Мысалы: барған.
○ ауыспалы (Түбір + атын, етін, йтын, йтін) + Ж.Ж.
Мысалы: келетін.

Орындаушының іс-қимылға байланысты ой-пікірін, қатынасын білдіреді.

Шақ түрі Ереже Жасалу жолы Мысалы
Ашық рай Іс-қимылдың қай шақта орындалғанын білдіреді. Үш жақтын жасалу жолдары арқылы жасалады. Мен келдім. Мен келемін. Ол жейтін.
Бұйрық рай Іс-қимылдың бұйыру, талап ету, өтіну ретінде айтылуы мағынасын білдіреді. Етістіктің бұйрықты түрде жіктелуі арқылы жасалады. Мен келейін. Сен бар. Ол айтсын.
Шартты рай Іс-қимылдың орындалу-орындалмау шартын білдіреді. Етістік +(-са,-се) + жіктік жалғау Мен сабақ оқысам, бес аламын.
Қалау рай Іс-қимылды орындаушынының қалауын, тілегін, ниетін білдіреді. а) етістік+(-ғы,-гі,-қы,-кі)+тәуелдік жалғау/ «кел» етістігі Біздің сабақ оқығымыз келеді.(келген, келді)
ә) етістіктің+(-ғай,-гей, -қай, -кей)+жіктік жалғау Оқығайсыз келгейсің
б) етістік+(-са, -се)+жіктік жалғау/ «игі еді» Ол барса игі еді. Сен келсең игі еді.

 

Етістер – іс-әрекеттің, қимылдың орындаушыға, яғни іс иесінің істелетін іске қатысын білдіретін етістіктің түрі. Етістің төрт түрі бар:

 

Түрі Ереже Жасалуы мысалдар
Өздік етіс(орындаушы өзі) Қимылдыорындаушының өзіістейді. -ын, -ін, -нжұрнақтары арқылы Жуынды, киінді, боянды, таранды.
Өзгелік етіс(орындаушы өзге біреу). Қимылды өзге біреугеорындатқызады. -дыр, -дір, -тыр, -тір, -ыр, -ір; -қыз, -кіз, -ғыз, -гіз; -т жұрнақтары арқылы Жаздыр, бердір, айттыр, келтір, асыр, кетір, жасат, сөйлет.
Ырықсыз етіс(орындаушы белгісіз) Орындаушы айтылмайды, іс-әрекет өздігіненжасалғандай.   -ыл, -іл, -л; -ын, -ін, -н; жұрнақтары арқылы Айтылды, көтерілді, тасылды, салынды, әкелінді, тазаланды.
Ортақ етіс(орындаушы көп) Қимылды орындаушыбіреу емес, бірнешеуболады. -ыс, -іс. –с жұрнақтары арқылы Орысты, тазаласты, көтерісті.